Referendum për të mos ndryshuar

TIRANA- Nëse ndonjëherë keni dyshuar në fuqinë e ironisë historike, mjafton të hidhni një sy nga Shqipëria më 12 maj 2025. Zgjedhjet parlamentare përfunduan me një rezultat që do t’ia kishte zili çdo autokrat ballkanik me ambicie perandorake: një fitore absolute, pothuajse me shumicë të cilësuar, për Edi Ramën  një kryeministër që duket sikur e ka lënë pas krahëve edhe konceptin e lodhjes politike.

Dhe jo, nuk është se populli votoi për të ata votojnë kundër dikujt tjetër, zakonisht më të padobishëm se sa ai që është.

Kjo fitore “triumfale” e qeverisë, e ngjan me finalet e kampionatit shqiptar të futbollit ku fituesi dihet që para fillimit. Kryeministri Rama, që vetë në reflektimet e tij personale duket i lodhur nga fitorja, nga pushteti dhe nga pyetja e madhe “Po pastaj?”, i shton edhe një medalje të artë koleksionit të tij politik të pashmangshëm.

Askush nuk festoi si dikur. As militantët, as numëruesit, as Rama vetë. Mbase sepse edhe ai e di se kjo nuk ishte fitore mbi programin, mbi reformat, apo mbi ndryshimin. Ishte thjesht një fitore mbi dëshpërimin e opozitës dhe mbi sistemin zgjedhor që i ngjan një kandari pa peshore.

Fitore si kjo janë më shumë si fitoret e Pirros: duken si triumf, por janë thjesht një hap më tej drejt boshatisjes. Ironia është se, ndonëse Rama fitoi mandatin e katërt, Shqipëria humbi mundësinë e katërt për të krijuar një sistem që punon edhe kur Kryeministri është me grip.

Fitore të tilla janë si spektaklet politike të planifikuara, ku edhe emocioni i fitores duket i prodhuar nga ndonjë agjenci reklame dhe jo nga vullneti i lirë qytetar.

Max Weber foli dikur për autoritetin karizmatik, ku një lider sundon jo sepse institucionet janë të forta, por sepse ai vetë është i fortë. Shqipërët janë shembull klasik i këtij modeli. Po të ishte Weber gjallë, ndoshta do të shtonte një kapitull të ri: “Shqiptarët dhe Kulti i Shefit”.

Mancur Olson e ka thënë më thjesht: pushteti i zgjatur kthehet në klientelizëm. Pushteti absolut në Shqipëri ka ngritur ushtri zyrtarësh që punojnë jo për qytetarin, por për liderin. Edi Rama nuk ka ndërtuar institucione, por individë besnikë që mendojnë aq sa u lejohet.

Në manualet politike të vendeve me demokraci të kontrolluar, Shqipëria mund të jetë botimi i fundit i përditësuar. Sipas Freedom House, Shqipëria është renditur ndër “regjimet hibride”, një përkufizim i butë për të thënë: “ka zgjedhje, por rezultati nuk ndryshon kurrë gjërat.”

Qytetarët votojnë, por alternativat reale janë të paqasshme, jo për shkak të zgjedhësve, por për shkak të rregullave të lojës që janë shkruar në mënyrë që askush tjetër të mos fitojë.

Kodi zgjedhor – ai manuali i artë i riciklimit të elitave të vjetra është ndoshta një nga marrëveshjet më të sinqerta mes dy partive të mëdha. Në dukje të përplasura, në thelb të përqafuara.

Të dyja ruajnë status quo-në: njëra fiton, tjetra humb në mënyrë të menaxhueshme, dhe partitë e reja shihen si rrezik sistemik, jo si shpresë demokratike.

Ndaj, përjashtohen nga loja që në start, me barriera numerike dhe teknike që do ta kishin zili edhe shërbimet sekrete të ish-Lindjes.

Po pse nuk ndërtoi Rama një sistem që funksionon pa të? Sepse sistemi pa të do të ishte më pak i tij. Siç thotë Joseph Schumpeter, qarkullimi i elitave dhe inovacioni janë thelbi i përparimit. Por në Shqipëri, elitat nuk qarkullojnë – qarkullon vetëm besnikëria. Rrjeti klientelist që ndërtoi gjatë viteve e kishte një qëllim të thjeshtë: ta mbronte Ramën nga rënia dhe ta ruante nga ndryshimi.

Pse të promovosh dikë që mendon vetë, kur mund të promovosh dikë që të pyet për gjithçka, madje edhe për ngjyrën e perdeve në zyrën e re? Ministrat në kabinetin e tij shpesh duken si asistentë PR-i që presin instruktime, jo si drejtues institucionesh.

Dhe kjo mungesë e thellë kapaciteti është pikërisht arsyeja pse, kur Rama s’merr pjesë në mbledhje, vendi duket si një supermarket pa shitës.

Por edhe ironia ka nevojë për kundërpeshë. Dhe opozita shqiptare, në vend që të përfaqësojë ndryshimin, zgjodhi të kandidojë për muzeun e tranzicionit. Një lider 35-vjeçar në politikë, i shpallur non grata nga SHBA, është një lloj kujtese e përhershme që demokracia shqiptare nuk ka memorie të freskët.

Në vend që të frymëzojë, opozita frikëson; në vend që të tërheqë të rinjtë, i shtyn ata më afër aplikimit për azil. Si rezultat, qytetarët nuk votuan për Ramën sepse e duan, por sepse alternativa u duk më e frikshme se realiteti. Kjo nuk është zgjedhje kjo është një referendum për të mos ndryshuar.

Nuk është cudi kur në të ardhmen e afërt në një artikull prekës, vetë kryeministri të shprehet se është i dëshpëruar që nuk gjen njerëz të rinj për të punuar në administratë.

Imagjinoni sikur të mos gjejë dot as ministra?! Por zoti Rama, a nuk ishit ju që ndërtuat një sistem ku të rinjtë shihen si kërcënim në vend të shpresës?

A nuk ishit ju që e bëtë meritokracinë një fjalë të huaj dhe trurin e lirë një luks të pakonsumueshëm?

Sipas INSTAT, mbi 700 mijë shqiptarë janë larguar në dekadën e fundit.

Kjo nuk është thjesht statistikë është aktakuzë. Është vota më e sinqertë që qytetarët japin: ajo që vendoset në ambasadë, jo në kuti.

Mandati i katërt nuk premton reforma premton riparime kozmetike. Shqipëria ka më shumë “rikonstruksione” se sa ndryshime reale: spitale që ndriçojnë, por nuk kurojnë; shkolla me panele diellore, por pa mësues; rrugë të asfaltuara, por me bujqësi që s’transporton më asgjë.

Këtë e theksojnë edhe Daron Acemoglu dhe James Robinson në librin “Why Nations Fail”: shtetet që ndërtojnë institucione përfshirëse ecin përpara. Shqipëria ndërtoi fasada, jo institucione. Ndaj edhe turisti shijon një kafe në Shkodër, por infermierja shkon të punojë në Mynih.

Fitoret si kjo nuk janë fundi i një kapitulli, janë vazhdimi i një cikli: mbipushtet, mungesë opozite, shpopullim. Një Shqipëri që mbetet gjithnjë e më shumë një peizazh për Instagram dhe gjithnjë e më pak një vend për të ndërtuar jetë.

Dhe ndërsa lideri i lodhur përgatitet për katër vitet e radhës, vendi përgatitet për katër vitet e tjera të emigrimit, mungesës së shpresës dhe zgjedhjeve që nuk zgjedhin më asgjë.

Një ditë, Rama do të jetë thjesht një pensionist me një librezë ku shkruhet “ish-Kryeministër”. A do të jetë ai i nderuar, i kujtuar me respekt?

Apo një kujtim i trishtë i një epoke kur gjithçka varej nga vullneti i një njeriu?
Imagjinoni Ramën në spital, duke pritur për analizat, ndërsa infermierja i thotë: “Zotëri, ndoshta ju kujtohet kur premtuat spitale si në Gjermani? Ja ku jemi…”

Nëse e gjitha kjo duket si një shfaqje absurde… është sepse është. Vetëm se kjo nuk është teatër është realiteti shqiptar, me bileta falas për ikje dhe me çmim të lartë për qëndrimin.